O rekonstrukciji i izgradnji magistralnog puta Foča- Šćepan polje, poznatog i kao put smrti, govori se godinama. Još 2017. vlast Republike Srpske planirala je da ovaj projekat finansiraju evropske institucije odnosno evropski kreditori po povoljnijim uslovima. Međutim, ove godine entitetska vlast okrenula se kreditnim izvorima iz Kine. Tako je premijer Republike Srpske Radovan Višković, na osnovu njemu poznatih kriterijuma, odlučio da će put graditi kineska kompanija CRBC (China Road and Bridge Corporation). Novac još nisu obezbijedili. Plan vlasti je da novac posudi kineska EXIM banka.
Piše: Slađan Tomić
Naslovna fotografija: Vada RS
Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) trebala je finansirati ovaj projekat, a tadašnja procjena vrijednosti radova bila je 90 miliona evra. Delegacija EU izradila je projektnu i tendersku dokumentaciju, no vlasti RS-a se EBRD-u godinama nisu obraćale za povlačenje sredstava, što su iz ove institucije prošle godine i zvanično potvrdili.
U međuvremenu, ljudi su ginuli na katastrofalnoj saobraćajnici koja ne ispunjava standarde magistralnog puta budući da se na određenim dijelovima automobili jedva mimoilaze.
CRBC je u Republici Srpskoj već htio graditi značajne infrastrukturne projekte poput dijela auto-puta u dužini od 6 km, između dionica Most Rudanka i južnog kraja tunela Putnikovo Brdo 2-Koridor Vc, obilaznica Doboj. Posao vrijedan više od 183 miliona KM na kraju je dobio Integral inženjering a.d. Laktaši.
Tender na kojem nije izabran CRBC već Integral inženjering
Na ovom tenderu kineska kompanija nije imala sreće, no sada su posao dobili bez tendera. Zašto i za koga su baš oni najpovoljniji izvođač i da li je to preduslov Exim banke?
Modus operandi CRBC-a
Exim banka i CRBC su decenijama prisutni na Zapadnom Balkanu, a uz njihov rad vežu se brojne nepravilnosti. Način na koji posluju pojedini kineski investitori i izvođači svode se na kredite sa spornim klauzulama i netransparentnim ugovorima.
CRBC je u Novom Sadu, baš kao i u Republici Srpskoj, bez tendera dobio posao izgradnje mosta preko Dunava. Ekološki aktivisti su na protestima tražili objavu ugovora vlasti sa CRBC-om, ali i studiju o ekološkim posljedica budući da je CRBC od početka planirao sjeći šumu na obali Dunava kao preduslov za početak radova na izgradnji mosta. Da se CRBC ne pridržava ni ekoloških standarda prilikom gradnje potvrdio je i sud u Podgorici koji je presudio da kineska kompanija mora da isplati blizu 400.000 KM zbog uništavanja flore i faune u rijeci Tari.
Dvije godine kasnije Osnovni sud u Podgorici je presudio kako je CRBC gradio objekte u Kolašinu bez prijave i dokumentacije za taj posao, objavila je RTVCG.
“Postupajući suprotno od člana 10 Zakona o zaštiti životne sredine doveli su do narušavanja biodiverziteta u većoj mjeri i na širem prostoru, koji se ogleda u negativnom uticaju na biodiverzitet rijeke, hidrologiju, kvalitet vode i pejzaž”, piše u presudi u koju su novinari RTVCG imali uvid.
CRBC je u Crnoj Gori poslovao i sa drugim nepravilnostima, pa su osim uništavanja prirode oštetili i državni budžet. Drugi su najveći poreski dužnik i državi duguju više od 11 miliona evra na osnovu podataka Poreske uprave Crne Gore.
CRBC drugi najveći poreski dužnik u Crnoj Gori
Opasnost kineskih kredita je u tom što EXIM banka u ugovore involvira klauzulu kojom, u slučaju problema s otplatom dugova, polaže pravo na državnu imovinu.
“Kina je ozbiljna država koja se kada nešto radi debelo osigura. Tako da ako mi ne budemo u prilici da vraćamo taj ogromni kredit, ne samo za ovaj put, nego i druga ulaganja i drugih građevinskih radova koje izvode firme koje dolaze iz Kine, ako Republika Srpska ne bude u prilici da vraća i otplaćuje te kredite naravno da će kineska država da se osigura i da uzme razna prirodna bogatstva kao što su šume vode, planinska dobra, poljoprivredna zemljišta. Imate primjer susjedne Crne Gore koja je kasnila sa isplatom rate Kini gdje su kineske vlasti odmah reagovale i htjele su maltene da to naplate uzimanjem luke Bar”, narodni poslanik SDS-a u Narodnoj skupštini Republike Srpske Ognjen Bodiroga.
Vlada Republike Srpske vodi paralelni proces
Dok sa kineskim CRBC-om potpisuje Memorandum o saradnji, čime se jasno implicira da je izvođač radova već izabran, u EBRD-u se i dalje vode razgovori o finansiranju “trase smrti”.
U Delegacije EU u BiH su, navode, upoznati sa činjenicom da je Ministarstvo saobraćaja i veza RS-a potpisalo Memorandum o razumijevanju sa predstavnicima kineske kompanije „CRBC“, koji uključuje kredit koji finansira Exim banka. Međutim, nisu upoznati sa uslovima.
“Napominjemo da projekti finansirani od strane Evropske unije tradicionalno nude najpovoljnije uslove za ulaganje u infrastrukturu na Zapadnom Balkanu, sa zajmovima po povoljnim stopama, kao i značajnom komponentom bespovratnih sredstava. Pored toga, projekti koje finansira Evropska unija pridržavaju se visokih standarda u sprečavanju korupcije, zaštite životne sredine i dobrobiti“, kaže za SPIN Info portparol Delegacije EU u BiH Ferdinand Koenig.
Evropska unija je već izdvojila 2,2 miliona evra za pripremne radove za ovaj projekat kroz sredstva iz Instrumenta za pretpristupnu pomoć (IPA) dodijeljena Bosni i Hercegovini. Sredstvima je podržana priprema tehničke dokumentacije, kao i izrada tendera za izvođenje radova na ovom magistralnom putu u 2017. godini.
„Vrijednost projekta procijenjena je na oko 90 miliona eura za ukupnu dužinu trase od 19,1 kilometar. Međutim, riječ je o procjeni koja će se potencijalno morati ažurirati. Zahtjev bh. vlasti za ažuriranje projektne dokumentacije trenutno je u fazi razmatranja od strane projekta „Connecta 2“ koji finansira Evropska unija. Evropska unija je zaprimila formalni zahtjev bh. vlasti za finansiranje puta od Foče do Šćepan Polja. S obzirom na značaj projekta Foča – Hum za regionalno povezivanje, Evropska unija razmatra ovaj zahtjev. Pitanje da li će se ovaj projekat razmatrati u okviru Plana rasta ovisi o Bosni i Hercegovini imajući u vidu da Reformska agenda vezana za Plan rasta još uvijek nije finalizirana i usaglašena između EU i Bosne i Hercegovine“, dodaje Koenig.
Ostaje nejasno zašto bh. vlasti traže novac od kineskih kreditora kada imaju mogućnost da novac, pod povoljnijim uslovima, dobiju do Evropske unije.
Rezo Bitsadze, zadužen za spoljne komunikacije EBRD-a na Zapadnom Balkanu naglašava da su Memorandum o razumijevanju i Ugovor o finansiranju različite vrste sporazuma.
“Na kraju će to biti na vladi da odluči koje je najbolje sredstvo za finansiranje njihovih različitih infrastrukturnih projekata”, objašnjava Bitsadze za Spin info.
On navodi da je EBRD prošle godine primio zahtjev od vlade da zajedno sa Svjetskom bankom sufinansira ovaj “strateški projekat koji je od značaja za BiH i bolju povezanost Sarajeva i Podgorice”.
„Od trenutka kad smo zaprimili ovaj zahtjev, mi i Svjetska banka kontinuirano razgovaramo sa Vladom i cestovnim poduzećima o svim aspektima projekta, poput finansiranja, uticaja na okoliš, i otpornost na klimatske promjene. Nadamo se skorom potpisivanju službenog mandatnog pisma sa Vladom RS “, rekao je Bitsadze.
Razlike između EBRD-a i Exim banke
Napomenuli smo već da vlasti RS-a dok se obraćaju EBRD-u u međuvremenu se okreću Kinezima. Zašto bi neko odabrao nepovoljnijeg kreditora?
„EBRD kreditiranje je transparentno, sa nizom uvjeta i što je najvažnije usmjereno ka optimalnom ostvarenju datog projekta koji zaista treba da doprinese. Niz je mehanizama unutrašnje konzistentnosti koji se prate i zbog toga nije lagano pregovarati ove kreditne linije, odnosno implementirati iste. Moguće da se onda u tom kontekstu, za Vladu RS, neki drugi, alternativni investitori, pojavljuju kao “povoljniji”, kaže za Spin info ekonomski analitičar Admir Čavalić.
Sve to nameće pitanje koliko je dobro tražiti kineski zajam, posebno u vremenu kada je u RS-u loša finansijska situacija a kineski kreditori su u Crnoj Gori spremni naplatu dugova tražiti i privatizacijom javnih dobara poput luke Bar ili autoputa.
„Kineski zajmovi su sve prisutniji u regionu i nude mogućnosti za brzi infrastrukturni razvoj. Međutim, treba biti oprezan u vezi navedenih, a shodno prethodnim iskustvima i to ne samo u Crnoj Gori, već širom svijeta. Javnost nerijetko ostane uskraćena za potpune informacije oko kreditnih uslova. Ovo otežava analizu i kritiku aranžmana u realnom vremenu. Efekti, dobri ili loši, se tek naknadno manifestiraju“, upozorava Čavalić.
Kineske kreditore prate i modus operandi – traže garanciju u državnoj imovini i njihovi ugovori su netransparenti. Za zemlju na EU putu, poput Bosne i Hercegovine, fokus bi trebalo da bude na suprotnoj strani – povećanju transparentnosti.
„Nekoliko je ključnih stvari koje nude kineski kreditori. Prije svega brzina realizacije kreditnog aranžmana i u konačnici projekta. Možda nisu povoljniji, ali brže reaguju, što je u nekim situacijama vrlo bitno – npr. kada se ne može čekati par godina na izgradnju i održavanje infrastrukture. Ovi kreditni aranžmani također nisu poznati po transparentnosti. Naprotiv, nekada se i ne znaju bazični detalji ugovora. Posljedično, u zemljama sa slabijim institucijama, poput onih na Zapadnom Balkanu, to se može zloupotrebiti, i to zarad specifičnih interesa različitih strana“, dodaje Čavalić.
Poslanik SDS-a u Narodnoj skupštini RS-a vjeruje da su najave o izgradnje magistralog puta Foča -Ščepan polje tek dio predizbrnog performasa vlasti u RS-u jer se početak izgradnje godinama najavljuje.
“Kao što su prije nekoliko dana imali predizborni kamen temeljac za izgradnju put Foča-Tjentište, a sada imaju i predizborni memorandum, a tiče se izgradnje puta Foča- Šćepan Polje. To je najgori magistralni put u Evropi koji spaja dva glavna grada Sarajevo i Podgoricu”, smatra Bodiroga.
Postojećom rutom kojom ide put Foča-Šćepan Polje, navodi Bodiroga, nemoguće je izgraditi put jer je on prepun podzemnih voda, klizišta i odrona i on se mora izmjestiti.
“Samo na osnovu tih obećanja vidimo koliko su te izjave kontradiktorne i obmana ovog, moram reći, napaćenog naroda koji je stvarno više u zabludi jer je više sit obećanja, a od njih nema ništa. Vlast koja vlada u kontunitetu odavno rasprodaje imovinu na način da svojim tajkunima koji su enormno bogati, koji su glavni finansijeri predizbornih kampanja, rasprodaje zemljišta, od poljoprivrednog do planinskog dobra kao što su atraktivne parcele na Jahorini, uskoro me ne bi čudilo da rasprodaju i šume jer mi smo pogotovo u Hercegovini bogati šumskim sortimentima. Pogledajte koliko je mHE koje su izgradili ljudi bliski vlasti, a od kojih lokalna zajednica nema korist.”, priča Bodiroga.
Krediti “preko noći” EXIM banke koštali su Crnu Goru da zamalo ostane bez nacionalnih dobara i državne imovine
Crnogorska ekonomistkinja Mila Kasalica pojašnjava da zemlje Zapadnog Balkana trebaju značajna sredstva za infrastrukturu koji će ekonomije zemalja regiona konačno odvojiti od prizemne patine prethodnih vjekova nerazvojnosti. Dodaje da su na nivou opšteg principa pojavnog poređenja, kineski krediti za infrastrukturu povoljniji od bilo kojeg kreditnog aranžmana na globalnom nivou.
“Međutim, zemlje regiona moraju biti promišljenije i odmjeriti prednosti i slabosti svakog kreditnog aranžmana za infrastrukturu sa bilo kojim povjeriocem iz Evrope i/ili iz globalnog konteksta. Po definiciji razvojnih perspektiva konvergencije prema EU, zemlje regiona bi prioritete razvoja kapitalnih projekata trebale da uvijek vežu za bilo koju šemu finansiranja iz evropskih fondova (Fond za Zapadni Balkan, EIB, EBRD, EK podrška za razvojne inicijative). Međutim, zemlje regiona, mnogo češće uz političku i elitu javne administracije spremne su na svakojake “prekonoćnosti”, ishiterno odlučujući shodno već godinama javno neprovjerivim zakulisnim agendama. Paralelno, uz takve netransparentnosti brzo se obeshrabre strogošću procedura javnih nabavki i postepenog razvoja idejnih projekta i glavnih projekata za infrastrukturu, koju zahtijevaju evropska tijela i agencije”, pojašnjava Kasalica.
Upravo ti krediti preko noći i brzina kojom kineska Exim banka daje kredite Crnu Goru je koštala mogućnosti da ostane bez nacionalnih dobara i državne imovine. Izgradnja prve dionice autoputa Bar- Boljare u Crnoj Gori je prije nepunih desetak godina izazvala značajna sukobljavanja na javnoj sceni. Tadašnja vladajuća politička elita je zbog većine, a bez idejnog projekta, ušla u rizik zaduženja, obezbijeđen od kineske razvojne banke, zbog povoljnog roka kao i značajno povoljne kamatne stope.
“Shodno Ugovoru o preferencijalnom zajmu sa Exim bankom, Crna Gora imovinom u državnom vlasništvu garantuje za pravovremenu otplatu kredita, što ostaje da bude najvažniji rizik ukupnog kreditnog aranžmana. Ipak, ugovor o zajmu je zbog opravdanog pritiska nevladinog sektora brzo postao javno dobro i to je najvažniji moment praćenja realizacije izvršenja obaveza izvođača, CRBC-a, u vezi izgradnje najzahtjevnije dionice autoputa što obavezuje bilo koju zemlju regiona da ni jedan ugovor o izgradnji javnih kapitalnih projekata ne smije biti tajan. To su javna dobra za koja se u otplati pripadajućih anuiteta izdvajaju značajni javni novci”, objašnjava Kasalica.
Magistralni put Foča- Šćepan Polje, koji je dio regionalnog puta Sarajevo-Podgorica, u narodu se često naziva i put smrt. Neograđena cesta, uske saobraćajne trake i neasfaltirane dionice. Tako, slikovito govoreći, izgleda ovaj dio puta kojim godišnje prođu stotine hiljada putnika. Prema našim saznanjima u EBRD-u i uredu Svjetske banke u BiH i dalje se nadaju da će oni finansirati trasu puta smrti, a za njih je za sada saradnja sa kineskim kreditorima i izvođačima samo puka najava, budući da je memorandum neobavezujući dokument.
