Vlasti u Federaciji BiH i Republici Srpskoj mjesecima iza nas nasumice su dijelili jednokratne pomoći, a o izradi socijalne karte, odnosno centralnog registra koji bi objedinio podatke o tome kome i u kojoj mjeri treba pomoći, još se uvijek samo priča. U prazno.
Jer ono što je do sada urađeno svedeno je samo na analizu postojećeg stanja i pripreme. Izrada socijalne karte Federacije BiH će, kako je u septembru 2024. godine izjavio federalni ministar rada i socijalne politike Adnan Delić “imati značajan utjecaj na unapređenje socijalne zaštite i pružanje adekvatne pomoći socijalno ugroženim građanima FBiH”.
Da li će i njegova obećanja završiti kao obećanja zvaničnika iz Republike Srpske, pokazat će godina ispred nas. Izradu dokumenta koji će omogućiti pravedniju raspodjelu socijalnih davanja premijer RS-a Radovan Višković je najavio još u decembru 2022. godine. Nizala su se i obećanja drugih zvaničnika, ali socijalne karte i dalje nema ni na vidiku.
U međuvremenu je Glavna služba za reviziju javnog sekora Republike Srpske uradila ispitivanje u osam Jedinica lokalne samouoprave (JLS) i Javnim ustanovama Centara za socijalni rad na području tih JLS, te u tri ustanove socijalne zaštite koje se bave smještajem starijih lica. Mišljenje revizora je da socijalna zaštita starijih osoba u Republici Srpskoj nije u potpunosti efikasna.
Konstatovano je da JLS uglavnom ne raspolažu registrima starijih lica bez primanja i porodične brige i analizama potreba starijih lica u socijalnoj zaštiti. Informacioni sistem socijalne zaštite, odnosno SOTAK baza ( Elektronska baza podataka Informacionog sistema socijalne zaštite) nije u potpunosti funkcionalna, a pojedini centri za socijalni rad istu uopšte ne koriste.
“Socijalna zaštita starijih lica, posmatrana kroz ostvarivanje prava na smještaj u ustanovu, zbrinjavanje u hraniteljsku porodicu i pomoć i njegu u kući, nije u potpunosti efikasna“, jedan je od zaključaka revizora iz Republike Srpske.
Navode da je, prema podacima iz Strategije na kraju 2018. godine u ustanove za smještaj, čiji su osnivači Vlada RS i JLS, bilo smješteno 845 lica, a u ustanove čiji su osnivači druga pravna i fizička lica 990 korisnika, što ukupno čini 1.835 korisnika.
Predmet revizije su bili JU Dom za starija lica Prijedor, JU Gerontološki centar Banja Luka, JU Gerontološki centar Derventa, te Javne ustanove centri za socijalni rad u Doboju, Trebinji, Modriči, Loparama i Rudom.
Grad Prijedor je jedini od posmatranih JLS raspolagao važećim srednjoročnim programom razvoja socijalne zaštite u 2023. godini, koji nije dalje razrađivan na godišnjem
nivou u cilju konkretizacija mjera i aktivnosti, potrebnih finansijskih sredstava i očekivanih
rezultata u socijalnoj zaštiti starijih lica.
Grad Prijedor je jedini od posmatranih JLS raspolagao važećim srednjoročnim programom razvoja socijalne zaštite u 2023. godini, međutim isti nije dalje razrađivan na godišnjem
nivou u cilju konkretizacija mjera i aktivnosti, potrebnih finansijskih sredstava i očekivanih
rezultata u socijalnoj zaštiti starijih lica.
“RS i JLS su osnivači sedam ustanova za smještaj starijih lica čiji kapaciteti čine oko 1/3
ukupnih kapaciteta. Pri tome, nad jednom ustanovom za smještaj starijih lica čiji je osnivač
grad Doboj u toku 2023. otvoren je stečajni postupak, koji do sredine 2024. godine nije bio okončan. Pored navedenih ustanova socijalne zaštite za smještaj postoje i druge ustanove koje se bave smještajem starijih lica, poput Doma penzionera u Banjoj Luci i Doma penzionera u Trebinju, koji nisu u nadležnosti Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske (MZSZ) i ne vode se u Registru ustanova socijalne zaštite“, navodi se u revizorskom izvještaju.
Revizori su konstatovali da je Vlada RS kao osnivač, odnosno MZSZ, po osnovu odredbi relevantnih propisa, “dodjeljivalo sredstva ustanovama za smještaj starijih lica i po drugim osnovama”.
“U 2023. godini je po osnovu finansiranja izgradnje, adaptacije, sanacije i opremanja, troškova grijanja i održavanja, te interventne pomoći Domu za starija lica Prijedor uplaćeno 1,2 miliona KM, a Gerontološkom centru Banja Luka 0,9 miliona KM. Izračunato na mjesečnom nivou, RS je za ove namjene uplatila 568 KM Domu za starija lica Prijedor i 238 KM Gerontološkom centru Banja Luka po svakom korisniku smještenom u ovu ustanovu. Cijene usluga u Gerontološkom centru Derventa su bile iste, nezavisno od toga na čiji zahtjev je smješten korisnik. U 2023. godini cijene smještaja su iznosile od 950 KM do 1300 KM mjesečno, u zavisnosti od zdravstvenog stanja i smještajne jedinice”, ističe se u revizorskom izvještaju.
Nadležni organ JLS, koja je osnivač ove ustanove, je davao saglasnost na cjenovnike usluga ustanove, ali nije propisao uslove i mjerila za utvrđivanje cijena usluga, upozoravaju revizori RS-a.
“Osnivač je u manjoj mjeri sufinansirao rad ustanove, prvenstveno u dijelu obezbjeđenja sredstava za grijanje, odnosno nabavku peleta, što je u 2023. godini iznosilo oko 30 hiljada KM. U posmatranih osam CSR je u toku 2023. godine bilo 186 starijih lica korisnika ustanova za smještaj starijih lica, za čiji je smještaj utrošeno 1,37 miliona KM. CSR su uglavnom smještali starija lica, korisnike prava u ustanove za smještaj koje se nalaze na području njihove JLS (oko 90 posto slučajeva), prvenstveno u javne ustanove za smještaj, ukoliko postoje na teritoriji te JLS”, naglašavaju dalje revizori.
Pojašnjavaju da su cijene smještaja u 2023. godini u privatnim ustanovama iznosile od 440 KM do 1.000 KM i uglavnom su bile slične ili niže u odnosu na cijene smještaja u javne ustanove, koje su iznosile od 780 KM do 1.200 KM.
Ustanove za smještaj pojedinim CSR nisu fakturisale niti su CSR plaćali sredstva za lične
potrebe svojih korisnika, usljed čega su korisnici ostali uskraćeni za navedena sredstva.
Dodatni troškovi zdravstvene zaštite korisnika (lijekovi, pelene, prevoz) nekada su uključeni u ugovorenu cijenu smještaja, nekada nisu, što otežava upoređivanje cijena, a može imati refleksije i na korisnike.
“U pojedinim CSR je ugovarano plaćanje ustanovi za smještaj dijela troškova, a korisnici i srodnici su svoje učešće plaćali direktno ustanovi za smještaj, što se može reflektovati na iznos koji CSR treba da plaća za smještaj korisnika”, ukazali su revizori. Posebnu su pažnju posvetili ispitivanju zbrinjavanja starijih osoba u hraniteljske porodice.
Ovaj vid brige je, smatraju, nedovoljno razvijen i zastupljen u većini Jedinica lokalne samouprave u RS.
“Od posmatranih osam, u toku 2023. godine, korisnike prava na zbrinjavanje u
hraniteljsku porodicu imalo je pet CSR. U ovim Centrima nije bilo novih korisnika, a 1/3 korisnika je prestala koristiti ovo pravo, zbog toga što je nastupila smrt korisnika ili je lice postalo korisnik prava na smještaj u ustanovu ili iz nekog drugog razloga”, navodi se u izvještaju.
Hraniteljima je CSR Modriča plaćao mjesečnu naknadu za smještaj i druge potrebe u
fiksnom iznosu (550 KM, odnosno 600 KM) bez navođenja o kojoj vrsti propisane naknade
se radi.
“Reviziji nije prezentovan način na koji su utvrđeni iznosi naknada. Korisnici hraniteljstva nisu imali vlastita primanja i nisu istovremeno ostvarivali druga prava u socijalnoj zaštiti, osim eventualno jednokratne novčane pomoći. CSR Rudo je u toku 2023. godine imao jednog korisnika koji je još 2012. godine zbrinut u srodničku porodicu. Ugovorom koji je zaključen sa hraniteljem utvrđena je mjesečna naknada za smještaj lica u hraniteljsku porodicu u fiksnom iznosu 200 KM koja je i isplaćivana u navedenom iznosu”, pojašnjavaju revizori.
Među Centrima koji je plaćao hraniteljima naknadu za rad, ali ne i naknadu za troškove
izdržavanja korisnika, je onaj u Trebinju. Korisnici hraniteljstva zadržavali su sve svoje prihode uključujući i sredstva koja su istovremeno ostvarivali po osnovu drugih prava u socijalnoj zaštiti, ukoliko su bili korisnici tih prava (novčana pomoć, dodatak za pomoć i njegu drugog lica i sl.).
Podaci Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske pokazuju da je za realizaciju propisanih prava u socijalnoj zaštiti u 2022. godini utrošeno oko 88 miliona KM, a bilo je preko 56 hiljada korisnika prava u socijalnoj zaštiti, od čega se oko 24 hiljade odnosilo na starija lica. Starijih lica korisnika prava na smještaj u ustanovu, zbrinjavanje u hraniteljsku porodicu i pomoć i njegu u kući bilo je ukupno oko 600.
“Značajan broj starijih lica se ne može smjestiti u ustanove za smještaj, jer nemaju dovoljno sredstava za takvu uslugu u privatnom aranžmanu, a za pomoć države ne ispunjavaju kriterijume definisane Zakonom o socijalnoj zaštiti, tako da određeni broj starijih osoba ostaje kući pod povremenim nadzorom socijalnih službi i uz minimalnu državnu podršku”, navode revizori koji smatraju da ukupna primanja starijih osoba često nisu dovoljna za zadovoljenje osnovnih životnih potreba što pojedine uslovljava da im pojedine usluge nisu dostupne.
Javnim ustanovama za smještaj starijih lica čiji je osnivač Vlada Republike Srpske, pored iznosa zaštićene cijene smještaja koju su plaćali centri za socijalni rad za svoje korisnike, osnivač odnosno Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite uplaćivalo je određeni mjesečni iznos po svakom takvom korisniku na ime sufinansiranja smještaja. U skladu sa tim, mjesečni troškovi javnog sektora po starijem licu korisniku prava na smještaj u ovim ustanovama u 2023. godini iznosili su od 1.005 KM do 1.300 KM i bili su pet posto odnosno 37 posto viši u odnosu na cijenu smještaja koju su plaćala lica smještena u ove ustanove na vlastiti zahtjev.
Revizori ističu da je krajem 2023. godine u Republici Srpskoj ukupno bilo 80 starijih osoba korisnika ovog prava u sedam centara za socijalni rad, a ukupno tri organizacije su registrovane odnosno raspolažu dokumentom da ispunjavaju uslove za pružanje usluge pomoći i njege u kući.
U Republici Srpskoj, navodi se u revizorskom izvještaju, duži niz godina su prisutna nepovoljna demografska kretanja i relevantni indikatori pokazuju kontinuirani proces demografskog starenja.
Prema procjenama stanovništva Republičkog zavoda za statistiku Republike Srpske za 2023. godinu u RS u odnosu na popis stanovništva iz 2013. godine ukupan broj stanovnika se smanjio za 56 hiljada, a broj lica sa 65 i više godina se povećao za 45 hiljada.
