Prema posljednjim dostupnim podacima Agencije za statistiku BiH o energetskom bilansu iz 2016. godine, prirodni gas ima učešće svega 4% u finalnoj potrošnji energije. Ne postoji domaća eksploatacija prirodnog gasa pa je država oslonjena na uvoz ovoga energenta, a trenutno je moguć njegov ulazak na teritoriju BiH samo u jednoj tački – mjesto Šepak kod Zvornika.
Prirodni gas u BiH dolazi gasovodom dugim nekoliko hiljada kilometara iz Rusije, preko Ukrajine, Mađarske i Srbije. Dakle, Rusija ima apsolutni monopol na gasnom tržištu BiH i uvijek postoji opasnost od ‘’gasne krize’’ kakva je bila u januaru 2009. godine.
Osim nepostojanja drugog izvora prirodnog gasa sa stanovišta nedostatka infrastrukture, odnosno nepostojanja alternativnog gasovoda, značajan doprinos monopolu ruskog gasa na bosanskohercegovačkom energetskom tržištu daje i kompleksno državno uređenje. Naime, legistlativa koja uređuje ovu oblast, Uredba o organizaciji i regulaciji sektora gasne privrede Vlade FBiH i Zakon o gasu RS, je u nadležnosti entiteta i do sada nije postignut dogovor da se to pitanje centralizuje, čime bi se stvorili uslovi za rješavanje problema diverzifikacije izvora gasa, ali i drugih problema u ovom sektoru. Ključni kočničar u ovom procesu je vlast u Republici Srpskoj, odnosno SNSD i njegov lider Milorad Dodik koji je javno deklarisan kao ‘’čuvar ruskih interesa u BiH’’.
Tržište prirodnog gasa u BiH
Glavni i jedini dobavljač prirodnog gasa u BiH je ruski Gasprom. Ugovori o isporuci gasa sa Gaspromom se obnavljaju na godišnjem nivou, a sporazumi o tranzitu prirodnog gasa sa Srbijom i Mađarskom traju 10 godina.
S obzirom da sektor prirodnog gasa nije centralizovan, te da postoje problemi u ažuriranju podataka, za izvor osnovnih podataka o tržištu gasa u BiH iskoristivi su jedino podaci USAID projekta ‘’Investiranje u sektor energije (USAID EIA)’’.
Prema tim podacima, djelatnost transporta prirodnog gasa unutar BiH obavljaju tri kompanije: BH-Gas d.o.o. iz Sarajeva, Sarajevo gas a.d. iz Istočnog Sarajeva i Gas promet a.d. iz Istočnog Sarajeva, dok je za djelatnost distribucije i trgovine gasom u BiH registrovano 9 kompanija: Sarajevo-gas d.o.o. iz Sarajeva, JP Visoko ekoenergija d.o.o. iz Visokog, Sarajevo-gas a.d. iz Istočnog Sarajeva, Zvornik stan a.d. iz Zvornika, CNG Energy d.o.o. iz Banja Luke, Prvo gasno društvo d.o.o. iz Zvornika, Bijeljina gas d.o.o. iz Bijeljine, GAS-RES d.o.o. iz Banja Luke, Energy prime RS d.o.o. iz Trebinja i Alumina d.o.o. iz Zvornika.
U nastavku donosimo pregled poslovanja, vlasničkih strukrtura i drugih dostupnih detalja vezanih za pobrojane kompanije.
BH-Gas d.o.o. iz Sarajeva je privredno društvo za proizvodnju i transport gasa osnovano od strane Vlade FBiH 1997. godine čije su osnovne djelatnosti transport prirodnog gasa kroz BiH, njegova prodaja industrijskim potrošačima i distributivnim kompanijama, te istraživanje i razvoj magistralnih gasovoda. Uvidom u dostupne podatke o poslovanju ovog preduzeća koje je u 100% vlasništvu države može se zaključiti da je finansijski stabilno i da iz godine u godinu posluje pozitivno.
Preduzeće Sarajevo gas a.d. iz Istočnog Sarajeva osnovano 1994. godine za osnovnu djelatnost ima transport i distibuciju prirodnog gasa. Transport se vrši na dionici Zvornik – Kladanj koja je dio magistralnog gasovoda Zvornik – Sarajevo, a distribucija je ograničena na potrošače u opštinama Istočna Ilidža i Istočno Novo Sarajevo. Najveći akcionar u ovom preduzeću je Akcijski Fond RS sa 30% akcija, a za njim slijede Penzijski rezervni fond RS sa 10 % akcija, Fond za restituciju RS sa 5% akcija, dok je preostalih 55% akcija raspoređeno između investicionih fondova i fizičkih lica. Prema dostupnim podacima o poslovanju u 2019. godini, ovo preduzeće je ostvarilo od oko 4,3 miliona KM, ali je poslovalo sa gubitkom od 64.000 KM.
Gas promet a.d. iz Istočnog Sarajeva osnovano je 1998. godine i obavlja djelatnost upravljanja transportnim sistemom prirodnog gasa na dionici magistralnog gasovoda „Šepak – Karakaj“ i gasovodu visokog pritiska „Karakaj – Zvornik“. Najveći akcionar u ovoj firmi, prema vlasničkoj strukturi kapitala, je JP Srbijagas iz Novog Sara sa 39,14% akcija koji je pod kontrolom ruskog Gasproma, a za njim slijede: Akcijski fond RS (državni kapital) sa 26,09%, Penzijski rezervni fond sa 10%, Fond za restituciju RS 5%, a ostatak od 19,77% otpada na investicione fondove i fizička lica. Poslovanje ovog preduzeća je finansijski stabilno i iz godine u godinu posluje pozitivno.
Kantonalno javno komunalno preduzeće Sarajevo-gas d.o.o. iz Sarajeva osnovano je 1975. godine i 100% je u vlasništvu Kantona Sarajevo, a osnovna djelatnost mu je distribucija prirodnog gasa distribucijskom mrežom i trgovina prirodnim gasom putem distribucijske mreže. Distribucijska gasna mreža različitih pritisaka kojom preduzeće upravlja duga je više od 1300 kilometara i putem nje se opslužuje oko 65.000 kupaca. Ovo preduzeće prema dostupnim finansijskim pokazataljima posluje pozitivno.
Opština Visoko je 100% vlasnik JP Visoko ekoenergija d.o.o. upravlja gasnom mrežom u dužini od oko 100 kilometara i prirodnim gasom snabdijeva oko 1900 korisnika. Podaci o poslovanju ovoga preduzeća govore da posluje pozitivno i da je finansijski stabilno.
Akcionarsko društvo Zvornik-stan upravlja distributivnom mrežom u Gradu Zvorniku koji je i većinski vlasnik ovog preduzeća. Preduzeće, prema finansijskim podacima, posluje pozitivno.
CNG Energy d.o.o. iz Banja Luke u vlasništvu je kompanije CGE Engineering Srl iz Milana (Italija). Podaci o poslovanju govore da godinama posluje negativno i od pompezno najavljenih projekata u Republici Srpskoj nije realizovala niti jedan.
Vlasnička struktura preduzeća Prvo gasno društvo d.o.o. iz Zvornika, koje po svom nazivu asocira na firmu Prvo plinarsko društvo iz Hrvatske povezano sa uništavanjem Aluminija u Mostaru, osnovano je 2017. godine i prema vlasničkoj strukturi vodi do Pančeva u Srbiji i firme Bedem Energy Solutions koja se bavi distribucijom komprimovanog prirodnog gasa (CNG). Finansijski pokazatelji govore da je poslovanje ove firme pozitivno.
Bijeljina gas d.o.o. gazduje 24 kilometra dugim gasovodom Šepak – Bijeljina i preko 300 kilometara ditributivne mreže u Bijeljini čija je izgradnja počela prije 10 godina, ali kojom još nije prošao niti jedan metar kubni prirodnog gasa. Preduzeće je u većinskom vlasništvu Srbijagasa iz Novog Sada direktnog partnera ruskog Gasproma. Završetak gasifikacije Bijeljine najavljen je do kraja 2020. godine.
Preduzeće GAS-RES d.o.o. iz Banja Luke je u vlasništvu Vlade RS, a svoj puni sjaj trebalo je da pokaže kroz projekte gasifikacije Republike Srpske koji su planirani u sklopu izgradnje velikog gasovoda ‘’Južni tok’’. S obzirom da je ‘’Južni tok’’ 2014. godine propao, poslovanje ovog preduzeća svedeno je na realizacije ugovora o isporuci prirodnog gasa sa ruskim Gaspromom. Međutim, pojavom projekta ‘’Turski tok’’ ponovo postaje aktuelna priča o gasifikaciji i u decembru 2017. godine GAS-RES i Gasprom potpisuju protokol o osnivanju zajedničkog preduzeća, a u julu 2020. godine, prema pisanju portala Capital.ba, obezbijeđena je lokacija za gradnju postrojenja za pretvaranje prirodnog gasa iz gasovitog u tečno agregatno stanje.
Energy prime RS d.o.o. je preduzeće registrovano u Trebinju na adresi Kralja Petra I Oslobodioca br. 55., a provjerom ove lokacije utvrđeno je da ne postoji nikakva oznaka koja ukazje na njegovo na sjedište. Direktor ovoga preduzeća je Tomislav Lovrić bivši izvršni direktor za ekonomsko-finansijske, računovodstvene i komercijalne poslove u mostarskom Aluminiju, a vlasnik ove firme je firma sličnog naziva – Energy prime iz Mostara u vlasništvu Marijana Primorca, koji je također vlasnik kompanije Primorka poznate po poslovanju sa mostarskim Aluminijem. Osnivanje ovoga preduzeća u Trebinju je posebno interesantno jer se niti Trebinje, a niti bilo koja opština u toj regiji, ne nalaze niti u jednoj strategiji gasifikacije.
Alumina d.o.o. iz Zvornika je kćerka firma kompanije Fabrika glinice Birač koja je u stečaju zahvaljujući pranju novca od strane ruskog tajkuna Vladimira Romanova preko litvanske Ukio banke. Za ovu firmu se vezuju brojne afere o kojima je Žurnal često pisao.
Prethodni pregled firmi, čija je djelatnost vezana za uvoz, transport i distribuciju prirodnog gasa u BiH, još je jedna potvrda da, zbog nedostatka drugih izvora, ruski gas ima monopolski položaj na tržištu BiH jer je većina ovih firmi kroz svoje poslovanje i/ili vlasničku strukturu povezana sa Rusijom.
Rješenje BiH gasnih problema
Iako su rezerve prirodnog gasa kojima raspolaže Rusija praktično neograničene, iako stručnjaci u istraživanju GONG-a tvrde da niko ne može imati jeftiniji gas od Rusije koja ga, ako bude neophodno, može davati besplatno, geografski i strateški položaj Bosne i Hercegovine omogućava da se zavisnost od ruskog gasa svede na minimum. Jedini uslov koji je potrebno ispuniti jeste stvaranje političke volje za objedinjavanje zakonskih i strateških dokumenata koji su sada u nadležnosti entiteta i koji su predmet sporenja.
Sve prethodno navedeno moguće je slikovito prikazati kroz planove razvoja gasne infrastrukture dva ključna već pomenuta preduzeća, Gas promet iz Republike Srpske i BH-Gas iz Federacije BiH.
Gas promet a.d. iz Istočnog Sarajeva u svojoj strategiji, osim već postojećeg ulaza prirodnog gasa u Šepku kod Zvornika, ima plan da izgradi još jedan ulaz kod Bijeljine. Dakle, i drugi ulaz prirodnog gasa i cijela gasna strategija je oslonjena isključivo na ruski gas, prvobitno planirani i propali ‘’Južni tok’’, a sada već izvjesni ‘’Turski tok’’, dok se o diverzifikaciji gasnih izvora, zbog uticaja politike, i ne razmišlja. Takođe, kada je u pitanju širenje distributivne mreže, planovi se odnose samo na sjeverni i zapadni dio Republike Srpske, a izostavljen je istočni dio kao i konekcija sa Federaciom BiH.
Foto: Strategija Gas prometa
BH-Gas d.o.o. ima znatno sveobuhvatniju strategiju gasifikacije koja obuhvata cijelu državu i, osim postojećeg ulaza prirodnog gasa u Šepku koz Zvornika, podrazumijeva izgradnju još tri ulaza, odnosno interkonekcije: Sjeverna interkonekcija (Brod – Zenica), Zapadna interkonekcija (Tržac – Bosanka Krupa sa odvajanjima za Veliku Kladušu i Bihać) i Južna interkonekcija (Posušje – Novi Travnik sa osvajanjem za Mostar).
Foto: Strategija BH-Gasa
Najviše izgleda za skoru izgradnju ima Južna interkonekcija, za koju struka tvrdi da bi mogla zadovoljiti većinu potreba malog bosanskohercegovačkog tržišta, ali i omogućiti prijeko potrebnu diverzifikaciju gasnih izvora. Na taj način ukinuo bi se ruski gasni monopol, s obzirom na to da je planirano njeno snabdijevanje sa terminala ukapljenog prirodnog gasa (LNG) na ostrvu Krk u Hrvatskoj, kao i priključak na Jonsko-jadranski gasovod (IAP) kojim će se zemlje regije snabdijevati gasom iz Azerbejdžana.
Međutim, izgradnja Južne interkonekcije nailazi na opstrukcije od strane Vlade Republike Srpske o čemu je Žurnal pisao početkom 2019. godine.
Na osnovu svega prethodno predstavljenog, može se zaključiti da građani Bosne i Hercegovine mogu imati najjeftiniju i ekološki prihvatljivu energiju, naravno, uz obezbjeđenje neophodne političke volje za objedinjavanjem gasnog zakonodavstva i strateških dokumenata.
Izvor: zurnal.info
