Posljednjih dvadeset i pet godina Bosna i Hercegovina živi učmalu, regresivnu i umnogome kafkijansku stvarnost, lišenu svake supstance, koja se ogleda u potpunom političkom, privrednom, moralnom i civilizacijskom sunovratu te sveopštem osiromašenju zemlje i građana.
Takvo stanje rastvorenog i razorenog društvenog tkiva, koje svjedoči potpunoj devalvaciji svih društvenih vrijednosti i meritokratije kao takve, zarad sitnošićardžijskih i partokratskih interesa vladajućih struktura, često je eufemistički nazivano tranzicijom. Međutim, to dvokomponentno međustanje prelaska iz socijalističkog u tržišno i demokratsko, uz sav tegobni prtljag rata čije smo bili žrtve, polako postaje naša trajna zadatost.
Sve rečeno oblikuje i naš fudbal.
Kada se god razgovara o stanju bh. fudbala, pažnja javnosti usredotočena je na seniorsku reprezentaciju. Reprezentacija, naime, predstavlja ključni šlagvort za svaku polemiku o domaćem fudbalu ili fudbalu uopšte, bacajući naciju u delirijum ili očaj, ovisno o rezultatima.
PREMIJER LIGA 95. U EVROPI
Ovaj vid simplicističkog, folklornog i krajnje štetnog patriotizma, oslikanog kroz gotovo opsesivni odnos prema reprezentaciji i samo reprezentaciji, podrazumijeva potpunu dekontekstualizaciju i potiče na posmatranje nacionalne selekcije van širih okvira domaćeg fudbala – kao da ona lebdi negdje između sna i jave, potpuno nezavisno od bilo kakvog sistema, pružajući plebsu svojevrsni eliksir protiv kolektivnih kompleksa. Laička javnost, pumpana nadripublicistikom i svakojakim, diletantskim online medijima, s nervozom i velikim emotivnim nabojem prati klupske nastupe Miralema Pjanića i slavi pogotke Edina Džeke, osjećajući suludu privrženost prema internacionalcima-pojedincima i njihovim inostranim klubovima. Ona polemiše o novoimenovanim selektorima, dok putem društvenih mreža i internet foruma traga za potencijalnim reprezentativcima u dijaspori, permanentno se sukobljavajući povodom formacijskih postavki i početnih sastava državnog tima, koji se nalazi u žiži javnosti tokom cijele godine, a ne samo za vrijeme reprezentativnih pauza.
Foto: Edin Džeko, posljednje i nesumnjivo najveće ime koje je igralo u Premijer ligi BiH
Dakle, fudbal, kao oblik masovne pučke kulture, koji ima vodeću ulogu u konstrukciji i učvršćivanju društvenih, a najprije mikrozavičajnih identiteta, ogoljen je i sveden na onaj reprezentativni kao isključivi odraz slijepe megalomanije i nepostojanja zdrave fudbalske kulture. I sve to dok fudbal u BiH strukturno i suštinski propada.
Bosanskohercegovačka Premijer liga jedna je od najlošijih u Evropi, zauzimajući poražavajuće 95. mjesto na rang listi sto elitnih svjetskih liga; uz Crnu Goru i Kosovo, koje su stekle svoju nezavisnost petnaestak godina nakon naše, jedina smo država nastala raspadom bivše Jugoslavije koja nikada nije imala svoga predstavnika u Ligi šampiona i Evropa ligi. Većina naših klubova životari, dok oni klubovi koji su koliko-toliko financijski stabilni opet spadaju u donji ili srednji razred regionalnog klupskog fudbala.
Uz sve to BiH ne proizvodi fudbalere koji mogu biti konkurentni na evropskom tržištu te uglavnom sanjari o nekom novom Zlatanu Ibrahimoviću kojeg će joj neko drugi podariti, no sve rečeno se zanemaruje te biva osuđeno na periferne stranice javnog fudbalskog leksikona kako bi se sva pažnja posvetila Zmajevima, kao da je reprezentacija sama po sebi svrha fudbalske igre, a ne njen marginalni derivat. Pitanje svih pitanja je kako smo dospjeli ovdje?
Valja najprije reći da je BiH u okvirima bivše Jugoslavije bila odista veliki rasadnik fudbalskih talenata te vodeća republika po broju standardnih prvoligaških klubova. Naime, iako su bh. klubovi osvojili svega tri titule prvaka Jugoslavije, uz tri osvojena kupa Maršala Tita, čime su daleko bili iza srbijanskih i hrvatskih timova, odnosno velike četvorke, BiH je davala četiri standardna prvoligaša – Sarajevo, Željezničar, Velež i Slobodu, uz česte prvoligaše Čelika i banjalučkog Borca, pa i epizodiste poput bugojanske Iskre, koji su upisivali nastupe u najvišem rangu jugoslovenskog fudbala.
SVE JE POČINJALO OD TRENERA
Ono što je odvajalo bh. klubove od onih iz ostalih republika bila je činjenica da su oni uglavnom proizvodili sopstveni igrački kadar. Takav odnos prema transfer politici, nastao uslijed nemogućnosti dovođenja skupih pojačanja i nepostojanja klasičnog primjera državnog ili republičkog klupskog projekta, možda nije jamčio najviše domete, ali je svakako utabao put masovne proizvodnje kvalitetnih, prvoligaških fudbalera koji su igrali širom bivše Jugoslavije i inostranstva. Takav sistem je u svom središtu imao instituciju trenera. Bilo je, naime, nemoguće da omladinske selekcije bh. prvoligaša vode treneri koji nisu imali zapažene igračke karijere u tim klubovima, a budući da je jugoslovenska liga pripadala onoj grupi liga koje se danas kolokvijalno nazivaju ligama petice, to je značilo da su tadašnje fudbalere stvarali veliki stručnjaci.
Foto: Sulejman Rebac, jedan od tvoraca čuvene Veležove omladinske škole koja je izdnjedrila velike evropske igrače
Marko Bilić, Srboljub Markušević i Mirsad Fazlagić, igračke legende Fudbalskog kluba Sarajevo, predstavljali su sive eminencije omladinskog pogona bordo kluba. Rade Matić, Lujo Kranjc i Nenad Starovlah su udarali temelje Željinoj školi koja je bila poznata širom bivše Jugoslavije. Legendarni Dušan Radoje desetljećima je vodio omladinski pogon zeničkog Čelika te je na fudbalski put izveo mnoge generacije vrsnih igrača. Branimir Bevanda i Mićo Duvančić bili su alfa i omega omladinskog fudbala u tuzlanskoj regiji te godinama stvarali prvotimce Slobode. Leo Hrvić, Zejnil Selimotić, Bruno Repar i Sulejman Rebac bili su tvorci fantastičnog Veleževog omladinskog pogona koji je, crpeći talente iz malobrojnih mostarskih mahala i okolnih hercegovačkih gradića, stvarao igrače evropskog renomea.
Dakle, sistem omladinskog fudbala u BiH bio je istovjetan bh. fudbalu uopšte te je počivao na struci, znanju, predanom radu i stvaranju. Opredjeljenje je naprosto bilo da se stvara, a osnovna čestica tog mikrosistema bio je – trener. Klubovi su funkcionisali kao mikrozavičajne ekspoziture koje su u svoja rukovodstva uključivali najeminetnije ličnosti iz političkog i privrednog života, dok je sportska politika bila odgovornost provjerenih i stručnih kadrova koji su imali odriješene ruke i vrijeme da nezavisno i temeljito rade po svom nahođenju.
Svaki prvoligaški klub pažnju je posvećivao svojoj neposrednoj okolini, studiozno selektirajući najtalentovaniju djecu iz svoga grada i okolnih područja, koju bi na fudbalski put izvodile nekadašnje igračke legende, reprezentativci i rođeni pobjednici u koje su ta djeca gledala kao u svoje idole, budući da su zdušno navijala za te klubove, a ne za Džekinu Romu, Pjanićev Juventus ili neki treći inostrani klub.
Foto: Mirsad Fazlagić, legenda FK Sarajevo i ex-jugoslovenskog fudbala
Valja, naprimjer, zamisliti Mirsada Fazlagića, službeno najboljeg evropskog desnog beka 1968. godine i kapitena jugoslovenske reprezentacije, kako pet godina nakon osvojenog srebra na EP uči polaznike omladinskog pogona FK Sarajevo da pravilno prime i odigraju loptu – i to mjesecima, primi-odigraj. Primi-odigraj. Ne treba onda čuditi zašto, gledajući stare VHS snimke sa blatnjavih i neuslovnih jugoslovenskih terena iz osamdadesetih godina prošloga vijeka, lopta teče kao voda. Zašto se tada nije kokodakalo o infrastrukturi i u terenima tražio alibi za slabe partije, kao što se čini danas?
Fudbal je najprije zanat. Kada se ogoli priča o infrastrukturi i trening kampovima, o terenima i svlačionicima, o sportskoj opremi i tehnologiji, o nutricionistima i sportskoj medicini, ostaje zanat. Onaj iskonski. Ostaje nekadašnji zidić na starom Koševu ispred kojeg su generacije igrača stajale mjesecima i godinama, vježbajući unutrašnju i spoljnu, odnosno usavršavajući fudbalsku tehniku koja će ih vremenom učiniti igračima evropskih velikana.
NEZNALICE I UHLJEBI NA ČELNIM POZICIJAMA
Kada je nastupio rat 1992. godine, uz svu ljudsku tragediju i uz sva bestijaljna stradanja, doživjeli smo i paradigmatsku društvenu promjenu neslućenih razmjera. Staro je zamijenjeno novim, a nepodobno je skrajnuto zarad podobnog. U sklopu rečenog desila se i paradigmatska promjena unutar našeg fudbala koja se s ove vremenske distance može okarakterisati kao svojevrsni tihi puč. Naime, mnogi značajni fudbalski radnici našli su se izvan zemlje za vrijeme rata, dok su mnogi koji su decenijama fudbalski privređivali u svojim sredinama bili, silom prilika, natjerani na egzodus.
Foto: Jedan od murala posvećen velikom Ivici Osimu i ostalim legendama FK Željezničar
Struktura fudbalskih radnika – igrača, trenera i rukovodioca preko noći je izmijenjena te je stvoren fudbalski vakuum koji je nadilazio puko obustavljanje takmičarskog loptanja. Ova selestijalna rupa koja je skrnavila naše fudbalsko nebo ubrzo je popunjena novim sportskim radnicima upitnog kapaciteta koji su iz suterena prijeratnog bh. fudbala izmigoljili se i zauzeli glavne i rukovodeće pozicije u novoformiranom Savezu, klubovima, sportskom novinarstvu i trenerskoj struci. Stručnjaci koji su etablirali takozvani jugoslovenski sistem po kojem se radilo u prijeratnim omladinskim kategorijama zamijenjeni su nekadašnjim autolimarima i piljarima, stranačkim uhljebima i izdancima nekadašnjih fildžan liga, dok je novoformirani Edukacioni centar pri Fudbalskom savezu uspostavio potpuno novi sistem (ne)rada te je najodgovorniji za katastrofalno stanje našeg fudbala.
Naime, politikom krovne kuće bh. fudbala, odnosno politikom njenog Edukacionog centra, omogućen je potpuni overflooding diletantskog trenerskog kadra koji je štancan kao na kalup traci. Nije se marilo za profesionalnim biografijama, igračkim pedigreom i stručnim znanjima te je uspostavljen krajnje mediokritetski mehanizam koji omogućava zalutalim amaterima, bez ikakvog fudbalskog renomea, da uplatom upisnine naštrebaju besciljne fudbalske igrice i time dobiju zvanje trenera.
To i ne bi bilo problematično da nije nastupio ranije pomenuti vakuum, no s vakuumom došlo je do prodora te ljudske mase u fudbalske strukture od vitalnog značaja – u najveće klubove, omladinske reprezentativne selekcije, itd. Ako čitaoci ne vjeruju piscu ovih redova neka izvole i posjete vogošćanski Hotel Park, u kojem se gotovo svaki dan tokom cijele godine održavaju kursevi Edukacionog centra te se uvjere u permanentnu proizvodnju internet trenera – onih koji u životu nisu poderali patike, ali vrlo temeljito umiju da skinu treninge s interneta.
Foto: Dok su mnogi bh. klubovi u velikoj krizi, a kvalitet fudbala ispotprosječan, u novootvoreno sjedište FSBiH upumpano 10 miliona KM
I kao što je sportsko komentatorstvo skončalo s takozvanim internet komentatorima – jedna poratna sintagma koja označava one koji ne umiju prenositi utakmicu, ali zato umiju isprintati Wikipedia stranicu i nabrajati irelevantne i posve dosadne podatke dok utakmica teče, ukmeženo prijeteći vascijelom pučanstvu tužbama kada ih ono ismijava, tako je i trenerska profesija u Bosni i Hercegovini potpuno devalvirana.
Omladinski pogoni, vođeni od strane rečenih diznilend trenera, koji su se okoristili paradigmatskim rasulom i zajedno sa rukovodiocima Saveza zauzeli institucionalnu busiju, stvaraju fudbalske poluproizvode koji su nas srozali do 95. mjesta na rang listi svjetskih liga. Kada vas neko, dakle, pita zašto je naša liga slaba – odgovor je vrlo jednostavan.
KAKO VRATITI FUDBALSKU KULTURU
Kvalitetna liga je ona u kojoj nastupaju kvalitetni igrači. A kvalitetni igrači su oni koji imaju razvijena tehničko-taktička znanja i vještine. Ne treba čuditi onda da svaki junior koji potpiše profesionalni ugovor sa nekim premijerligaškim klubom, ma koliko važio za talenta u omladinskom fudbalu, ima mnogo više nedostataka nego fudbalskih atributa, pa shodno tome muku muči s veteranima iz Siminog Hana, Gabele i Velike Obarske te je brže bolje najuren iz kojekakvih azerbejdžanskih, moldavskih i korejskih klubova kada se u 23. godini napokom otisne u inostranstvo.
Odgovornost za to leži u Fudbalskom savezu, u nestručnim rukovodiocima naših klubova i u Edukacionom centru N/FSBiH. Nažalost, javnost je nezainteresovana za izvore rasula. Njene kritike upućene fudbalskim organima isključivo se odnose na reprezentaciju, selektorove spiskove i slične trivijalnosti koje potvrđuju izreku da čovjek nekada ne vidi šuma od drveta. No, postoji razlog za sve to.
Fudbalska BiH je već uveliko zakoračila u prostor potpunog uništenja fudbalske kulture. Najprije se mora reći da ono što čini fudbal najbitnijom sporednom stvari na svijetu jeste njegova priroda. Za razliku od svih ostalih oblika pučke kulture, fudbal sadrži ezoteričnu dimenziju koja se ispoljava kroz medijum sirotinjske krpenjače. On, naime, u sebi nosi oživotvorenje Aristotelove Poetike: uloge heroja i antiheroja; sudbinski fatalizam; naraciju kao supstituciju za velike priče (Grand Narratives); sreću i nesreću kao ukaz blagonaklonosti ili neblagonaklonosti Bogova; objedinjenje antičkog hora i teatarske publike kroz lik fudbalskog navijača koji traga za katarzom.
Sve navedeno ima životnu, neposrednu i zavičajnu esenciju. Fudbalska kultura je neotuđivo vezana za fizički odlazak na stadion i za odanost čovjeka svom lokalnom timu. Međutim, u zadnjih četvrt vijeka svjedočimo urušavanju tih načela. Bh. stadioni su prazni, generacije su odrasle bez stvarnog osjećaja privrženosti nekom klubu s kojim dijele životni prostor, stadion kao polje imaginacije izgubio je svoje čari i naši vodeći klubovi danas gotovo nemaju navijače – one zaljubljene koji, neovisno o životnoj dobi, očima djeteta gledaju u svoje fudbalske heroje i napamet znaju registarske brojeve njihovih automobila. Fudbalsko navijaštvo kod nas se rascijepilo na ultras subkulturu, koja je sama sebi dovoljna, s jedne strane i na deklarativno, isprazno navijaštvo, s druge. Sve je to rezultat dvadesetpetogodišnjeg mediokritetstva, (ne)rada i izostanka sistema.
Dakako, postoje i objektivni faktori na koje se ne može pretjerano utjecati. Bh. Premijer liga će uvijek biti manje atraktivna od bivše jugoslovenske, jer naprosto nema dovoljno velikih sredina sa atraktivnim fudbalskim klubovima goleme tradicije da bi se mogla razviti nova, organska rivalstva. Uz to, živimo u digitalnoj eri koja jamči nevjerovatnu ponudu fudbalskih sadržaja na televiziji, tako da ljubitelji najbitnije sporedne stvari na svijetu mogu degustirati najkvalitetniji svjetski fudbal iz svog dnevnog boravaka – 24/7.
Međutim, sve navedeno važi i za ostale zemlje bivše Jugoslavije, no splitski Hajduk i dalje bez problema puni Poljud nekoliko puta godišnje, iako se njegovi navijači ni sami ne sjećaju kada je zadnji put osvojio titulu prvaka Hrvatske, dok Crvena zvezda redovno puni Marakanu protiv raznoraznih seoskih timova. Kult fudbalskog kluba je preživio u Splitu i Beogradu, dok je u Sarajevu, kao najvećem bh. fudbalskom centru, izumro ili se u najboljem slučaju pretočio u bizarnu fiksaciju na državnu reprezentaciju koja predstavlja surogat one iskre koja rasplamsava fudbalsku kulturu neke zemlje.
Svakome kome je stalo do bosanskohercegovačkog fudbala i do fudbala uopšte mora biti jasno da bez viktorije u avliji, svakosedmičmih, iskrenih suza zbog prosutih bodova i one usplahirenosti koja nastupi kada djed povede unuka na isti onaj stadion na koji je i on nekoć vođen kao dječak, ali i bez potpune reorganizacije sistema i temeljitog i predanog rada, fudbalska svijeća od Une do Drine i od Save do mora i dalje će samo tinjati.
