Piše: Gojko Veselinović (Radio Slobodna Evropa)
Ponude su tu, tendera nigdje nema, za uvezani elektro-energetski biznis Srbije i Republike Srpske (RS), a koji bi izveo partner iz Kine. Sve zarad izvođenja projekta o kome završnu riječ još nije dao Ustavni sud države.
Kineske kompanije dostavile su tri ponude za izgradnju hidroelektrane “Buk Bijela” u Republici Srpskoj, vrijednu oko 250 miliona evra, potvrđeno je za Radio Slobodna Evropa (RSE) od strane Milana Baštinca, pomoćnika ministra za energetiku RS.
Pristigle ponude su u fazi razmatranja, i do kraja avgusta će biti poznato kojoj kompaniji će biti dodijeljen posao izgradnje.
Hidrocentrala za koju je kamen temeljac postavljen u maju 2021. godine gradiće se u gornjem toku rijeke Drine, koja razdvaja Srbiju i BiH, na oko 12 kilometara uzvodno od Foče, na istoku BiH.
Ugovorom o osnivanju zajedničkog preduzeća HES Gornja Drina između Srbije i Republike Srpske iz 2020. godine, osim “Buk Bijele” planirana je izgradnja još dvije hidroelektrane na Drini, Foča i Paunci, na istoku BiH.
Ostali energetski projekti kineskih kompanija u BiH
Krajem juna ove godine počela je izgradnja hidroelektrane “Dabar” snage 160 megavata.
Riječ je o projektu vrijednom 222,4 miliona evra koji je ugovoren sa kineskom kompanijom “Gezhouba grupa”. Gradnju kreditira Izvozno-uvozna banka Kine, na osnovu garancija Republike Srpske.
HE Dabar pripada projektovanom hidroenergetskom sistemu hidroelektrana na Trebišnjici (HET), u okviru kojeg je planirana i izgradnja “HE Bileća”.
Kineske kompanije grade i hidroelektranu “Bistrica” u Foči u čijem sklopu su tri centrale. Radovi na hidroelektranama “Bistrica 1, 2 i 3” su zvanično počeli krajem 2021. godine, u prisustvu predstavnika kineske ambasade u BiH i vlasti RS-a.
Gradnja HE Bistrica je krenula bez potrebnih građevinskih i ekoloških dozvola, kao i bez novca za gradnju.
Planirano je da tri hidrocentrale godišnje proizvode 152 gigavat sata (GWh) električne energije, a trebale bi koštati oko 103 miliona evra.
Izvođač radova je Kineska nacionalna aerotehnološka korporacija za međunarodni inženjering (AVIC), koja se nalazi pod sankcijama američkog Ministarstva trgovine i Ministarstva odbrane.
Sankcijama se zabranjuje svim američkim investitorima da kupuju ili ulažu u vrijednosne papire ove kompanije koju je američka vlada identificirala kao “komunističke kineske vojne kompanije”.
Kako je teklo dogovaranje posla?
Sve je urađeno na poziv preduzeća “Hidroenergetski sistemi Gornja Drina” (HES Gornja Drina), zajedničkom projektu Elektroprivreda Republike Srpske (ERS) i Srbije koje u HES-u imaju 49 odnosno 51 odsto akcija.
Milan Baštinac, pomoćnik ministra za energetiku RS, koji je ujedno i predsjednik Upravnog odbora HES Gornja Drina, za RSE kaže da su kineske kompanije izabrane zbog “renomea i iskustava na sličnim projektima u Srbiji i Republici Srpskoj”.
Prema procjenama Agencije za unaprijeđenje stranih investicija u BiH (FIPA) iz 2022. godine vrijednost kineskih investicija u BiH kreće se između 1,9 i 2,9 milijardi evra. Skoro sve su u oblasti energetike i infrastrukture.
Baštinac tvrdi i da im za poziv kineskim kompanijam nije trebalo raspisivanje tendera, ocjenjujući kako im to omogućava Zakon o javnim nabavkama BiH.
On ističe da nije bilo javnog poziva po Zakonu o javnim nabavkama, jer “nominalno projekat sprovodi strana kompanija”.
“Mi nemamo obavezu postupati po Zakonu o javnim nabavkama, jer je većinski kapital strane kompanije, odnosno u ovom slučaju kompanije iz Srbije (Elektroprivreda Srbije). U skladu sa tim nismo bili u obavezi da sprovodimo postupak javne nabavke”, rekao je Baštinac.
Šta stoji u zakonu?
U članu 10. Zakona o javnim nabavkama BiH opisani su uslovi pod kojima se zakon ne primjenjuje.
Izuzeće po ovom članu odnosi se na ugovore kojima se “stvaraju međunarodne pravne obaveze između BiH i jedne ili više drugih država ili njihovih dijelova, a koji obuhvata radove, robu ili usluge namijenjene zajedničkom sprovođenju ili korišćenju projekta od država potpisnica”.
Međutim, BiH nije nikada potpisala sporazum sa Srbijom o realizaciji ovog projekta. To je učinio entitet Republika Srpska.
Sporna je i nadležnost entiteta da sprovodi međudržavne ugovore i raspolaže državnom imovinom, a i UNESCO se plaši ekoloških poslijedica i prekograničnog uticaja u Crnoj Gori.
Ponude kompanija sporne reputacije u BiH
Ponudu u vrijednosti od 263 miliona evra dostavile su kompanije “Synohidro Corporation Limited” sa kompanijom “Power Construction Corporation of China”. Radi se o kineskim državnim hidroenergetskim i građevinskim kompanijama.
Synohidro se od maja nalazi na “crnoj listi” Autocesta Federacije BiH zbog kršenja ugovora o izgradnji mosta Počitelj na jugu BiH. Ovaj nedavno završeni most već je oštećen, a gradio se godinu dana duže od roka.
Ponudu vrijednu 264 miliona evra dostavio je kineski državni energetski konglomerat “China Energy Engineering Corporation” zajedno sa “China Energy Engineering Group Guangxi Hydroeletctric Construction Bureau Company”.
U okviru “China Energy Engineering Corporation” posluje “China Gezhouba Group Co. Ltd”, koja je nedavno diskvalifikovana kao ponuđač na tenderu za izgradnju tunela Prenj, na trasi autoputa na koridoru Vc, na jugu Bosne i Hercegovine.
Kako je potvrđeno za Radio Slobodna Evropa iz Javnog preduzeća Autoceste Federacije Bosne i Hercegovine, “China Gezhouba Group Co. Ltd” je na tenderu dostavila ˝netačne informacije i lažnu dokumentaciju˝.
U odgovoru na upit RSE kao razlog diskvalifikacije navode “negativno iskustvo, pokušaj prevare, tj. dostavljanje lažne dokumentacije”.
Iz Autocesta FBiH nisu pojasnili šta je to “netačno” i “lažno” u dokumentima koje je na tender poslala ova kompanija.
Gezhouba Group je krajem juna počela izgradnju hidroelektrane “Dabar”, takođe, na teritoriji entiteta Republika Srpska, na istoku BiH, vrijedne 338 miliona evra.
Najnižu dostavljenu ponudu za izgradnju “HE Buk Bijela”, u vrijednosti od 248 miliona evra, je dostavila kompanija “Dongfang Electric Corporation”. Radi se o državnoj kineskoj kompaniji koja se bavi proizvodnjom opreme za elektrane i projektima u oblasti energetike.
Ova kompanija izgradila je Termoelektranu Stanari (na sjeveru BiH) vrijednu oko 550 miliona evra koja radi od 2016. godine, i do sada je jedina privatna termoelektrana u zemlji.
Ista kompanija trebalo bi da gradi solarnu elektranu kod Bileće na jugu BiH, a radi i na revitalizaciji bloka 6 Termoelektrane u Tuzli.
Zašto su izabrani kineski partneri?
“Izabrali smo po osnovu naših analiza i procjena radne grupe, koji su analizirali desetak firmi koje bi mogle da imaju mogućnost izvođenja radova”, pojasnio je Milan Baštinac, pomoćnik ministra za energetiku RS razlog odabira ovih kompanija.
“I na bazi iskustva u regionu, pogotovo u Srbiji, i firme koje su imale potpisane ugovore o poslovno-tehničkoj saradnji sa našom kompanijom (HES Gornja Drina). Sve je to urađeno prije nego što su poslani pozivi za dostavljanje ponuda”, navodi Baštinac.
Prijavljene kompanije treba da obezbijede finansiranje, odnosno banku koja će kreditirati izgradnju. Kredit će vraćati Republika Srpska i Srbija, u skladu sa udjelom u zajedničkom preduzeću, a biće obezbjeđen garancijama Vlada RS i Srbije.
“Investitor obezbjeđuje banku koja će kreditirati projekat. Detaljne pregovore sa bankom obavljamo i mi. Mi se zadužujemo, mi obavljamo pregovore i mi kao privredno društvo (HES Gornja Drina) potpisujemo ugovor sa bankom o kreditiranju. Nas prati Vlada RS sa bankarskim garancijama kao kolateral zaduženju, jer mi kao privredno društvo nismo finansijski sposobni da garantujemo takvu vrstu kredita”, ističe Baštinac.
Pripremni radovi na lokaciji HE Buk Bijela, trebali bi biti završeni krajem septembra. Za ove namjene do sada je potrošeno oko 25 miliona maraka (oko 13 miliona evra).
To znači da će biti završena izgradnja naselja za radnike i ostala prateća infrastruktura, kao i pristupni putevi do samog gradilišta.
Sumnje u transparentost projekta
Dodjeljivanje velikih poslova kineskim kompanijama, bez uvida javnosti u sadržaje ugovora, postala je praksa u RS-u, tvrde u Transparency internationalu BiH.
Damjan Ožegović, iz ove organizacije, kaže da se kineske firme uglavnom biraju direktnim pregovaračkim postupcima ili samoinicijativnim ponudama eliminišući konkurenciju.
Na ovaj način se, kaže, prikrivaju podaci iz ugovora koji se plaćaju javnim novcem bez mogućnosti uvida na šta i kako se troši.
“Smisao konkurencije je da se za najmanje novca izabere najbolji ponuđač. To u ovim postupcima, koje prati netransparentnost, izostaje. Mi uopšte nećemo znati pod kojim uslovima će se plaćati, koliko će se plaćati, koji su rokovi završetka radova”, smatra Ožegović.
On, takođe, dovodi u sumnju i budući kvalitet radova, s obzirom na kako kaže, ranija iskustva na sličnim projektima (izgradnja mosta Počitelj).
“Ono što će sa sigurnošću pratiti ovaj projekat, u šta postoji velika sumnja je da kvalitet radova neće biti zadovoljavajući, budući da vrlo vjerovatno ni nadzorni organi neće raditi svoj posao, jer netransparentost prati sve dosašanje poslove (kineskih firmi)”, smatra Ožegović.
Projekat sporan za Ustavni sud BiH
Projekat izgradnje “HE Buk Bijela” se nastavlja, uprkos tome što Ustavni sud BiH još nije donio odluku po apelaciji 24 poslanika državnog parlamenta, podnijetu zbog ovog projekta sredinom 2021. godine.
Parlamentarci su pitanje ustavnosti postavili smatrajući da je gradnja hidroelektrane započeta na državnoj imovini (rijeka Drina) sa kojom entitet RS nema pravo da raspolaže.
U skladu sa tim, Ustavni sud je utvrdio da postoji spor o nadležnosti za izdavanje koncesija između Bosne i Hercegovine i njenog entiteta Republike Srpske.
Tada je naloženo Komisiji za koncesije BiH da u roku od tri mjeseca riješi spor. Komisija to nije ispoštovala, te je rok produžavan, nakon čega je predmet vraćen Ustavnom sudu na odlučivanje.
Ustavni sud još uvijek nije raspravljao o ovom slučaju, a iz Suda nisu odgovorili na upit RSE kada bi se pitanje Buk Bijele i ostalih hidroelektrana na Drini trebalo naći pred sudijama.
Vlasti RS-a projekte izgradnje hidroelektrana sprovode u skladu sa odredbama Zakona o unutrašnjoj plovidbi RS-a kojim su sve rijeke u tom bosanskohercegovačkom entitetu, uključujući Drinu, proglašene kao “unutrašnje vode RS-a”.
Međutim, Ustavni sud BiH je odlukom u februaru 2020. godine to zakonsko rješenje proglasio neustavnim. U odluci su naveli da su rijeke državna imovina kojom raspolaže BiH.
A BiH još nema Zakon o državnoj imovini.
Zbog projekta zabrinut i UNESCO
Zajednički projekat Elektroprivreda Srbije i Republike Srpske sporan je i za Crnu Goru, koja je zabrinuta zbog negativnog uticaja projekta na zaštićeno područje Nacionalnog parka Durmitor, koji se nalazi pod zaštitom UNESCO-a.
Iz Ministarstva ekologije, planiranja prostora i urbanizma Crne Gore nisu odgovorili na upit RSE šta je do sada urađeno po ovom pitanju, uz obrazloženje da su na kolektivnom godišnjem odmoru.
Krajem prošlog mjeseca u Parizu je održan sastanak predstavnika Vlade Republike Srpske sa predstavnicima UNESCO-a za Svjetsko naslijeđe.
Milan Baštinac, pomoćnik ministra za energetiku RS, kaže da je na sastanku dogovoreno da se izrade dodatne studije uticaja za projekat Buk Bijela.
“Dogovorili smo sa predstavnicima UNESCO-a da se radi dodatna studija o uticaju projekta na zaštićeno područje Nacionalnog parka Durmitor u Crnoj Gori. Takođe, da se radi dodatna analiza i studija uticaja na Dunavskog lososa na području Drine koji obuhvata lokacija”, istakao je Baštinac.
On dodaje i da pored ovih sporova nema prepreka da se krene u izvođenje radova, jer, kako kaže, “ishodovane su sve potrebne dozvole”.
